بررسی رشد، تکثیر و ریشه‏زایی ارقام مختلف گلابی بومی ایران به منظور حفاظت درون شیشه‏ای

بررسی رشد، تکثیر و ریشه‏زایی ارقام مختلف گلابی بومی ایران به منظور حفاظت درون شیشه‏ای

فریبا بختیاری¹، جواد مظفری*²، حمید عبداللهی³

¹دانشجوی کارشناسی ارشد علوم باغبانی واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران.

^2*استاد بخش ژنتیک و بانک ژن گیاهی ملی ایران، مؤسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، کرج، ایران.

³دانشیار موسسه علوم باغبانی، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی کرج، ایران.

تاریخ دریافت: 23/06/1395، تاریخ پذیرش: 19/11/1395

چکیده

تکثیر رویشی گلابی از طریق روشهای معمول قلمه چوب نرم یا سخت مشکل می‏باشد. بنابراین امکان تکثیر و ایجاد کلکسیون درون شیشه­ای، در 10 رقم بومی گلابی ایران مورد مطالعه قرار گرفت. برای این منظور ابتدا صفات رشد گیاهچه‏ها از قلمه­های تک‏گره­ نرم این ارقام بر روی محیط کشت MS حاوی تنظیم کننده‏های رشد بررسی شد. در این مرحله پس از گذشت سه هفته از کشت ریز نمونه‏ها، ارقام نطنزی و قوسی با میانگین 75/4 روز زود­ترین زمان القاء رشد و رقم خوج با میانگین 75/20 روز دیرترین زمان القاء رشد را نشان داد. ارقام قوسی و نطنزی بیش‌ترین تعداد برگ و ارتفاع شاخساره را به خود اختصاص دادند. سپس تکثیر درون شیشه‏ای گیاهچه­های این ارقام در محیط کشت QL تغییر یافته حاوی تنظیم کننده‏های رشد مورد مطالعه قرار گرفت. در گیاهچه‌های تکثیر شده درون شیشه­ای، رقم قوسی به صورت متوسط بیش‌ترین تعداد برگ تکثیر شده و بالاترین ارتفاع گیاه را تولید کرد. ارقام بیروتی و شاه میوه کمترین رشد را نشان دادند. همچنین ریشه­زایی ارقام منتخب گلابی در غلظت‏های مختلف اکسین (IBA) بر روی محیط کشت  QL تغییر یافته مطالعه شد. در غلظت‏های 5/0 و 2 میلی‏گرم در لیتر IBA در هیچ یک از ارقام ریشه­ز‏ایی مشاهده نشد، در حالی­که همه ارقام مورد بررسی در غلظت 1 میلی‏گرم در لیتر ریشه­دار شدند. بیش‌ترین تعداد ریشه در رقم قوسی و کمترین میزان آن در ارقام نطنزی و سردرودی مشاهده گردید. رقم شاه میوه دارای بیش‌ترین طول ریشه و ارقام سردرودی و قوسی دارای کمترین طول ریشه بودند. نتایج این تحقیق نشان داد که تکثیر و ریشه­دار نمودن ارقام گلابی بومی ایران در شرایط درون شیشه به راحتی امکان‌پذیر بوده ولی صفات رشد و تکثیر آن­ها تحت تاثیر ژنوتیپ (رقم) می­باشد. همچنین در این تحقیق اولین کلکسیون حفاظت درون شیشه­ای ذخایر ژنتیکی گلابی در ایران با موفقیت ایجاد گردید.

واژه‏های کلیدی: گلابی، ذخایر ژنتیکی، تکثیر درون شیشه­ای، تنظیم کننده‏های رشد، کشت بافت.

مقدمه

گلابی با نام علمی  Pyrus communisمتعلق به خانواده رزاسه (Rosaceae) و زیر خانواده(Pomoideae)  می‏باشد که بعد از سیب مهم‏ترین میوه دانه‏دار در سطح جهان محسوب می‏شود (Ahmed and Anjum, 2010). طعم و مزه و قابلیت هضم بالای میوه گلابی باعث شده که این میوه محبوبیت زیادی بین مصرف‏ کنندگان داشته باشد  .(Ahmed and Anjum, 2010) تولید گلابی طی 10 سال منتج به سال زراعی 2005 روند صعودی پیوسته­ای را در جهان نشان داده است. این روند افزایشی بیشتر ناشی از توسعه و افزایش تولید گلابی در کشور چین می‏باشد (Abdollahi, 2014). ایران با دارا بودن بیش از ده گونه از جنس گلابی به عنوان یکی از مراکز تنوع ژنتیکی گلابی شناخته شده است. ارقام مورد کشت در مناطق گلابی‌خیز ایران اغلب شامل ارقام بومی شاه میوه، نطنزی، سردرودی، سه فصله، تاشکندی، سبری، درگزی، بیروتی، قوسی، فلسطینی، دم­کج و ارقام وارداتی مانند ویلیامز^[1]، دوشس^[2]، اسپادونا^[3]، ویلیامز دوشس^[4]، آنجو^[5]، ژاندارک^[6]، پاسه کولمار^[7] و دوینه­دو­کومیس^[8] می‏باشد که در سال‏های اخیر تغییر قابل توجهی داشته است (Abdollahi, 2015). ارقام مختلف گلابی در بیش از 76 کشور جهان کشت­ و‏‏ ­کار
 می­شود به طوری‏ که کشورهای چین، ایتالیا، امریکا، آرژانتین، اسپانیا، کره جنوبی، ترکیه، آفریقای ‏‏جنوبی و ژاپن به ترتیب عمده‏ترین کشورهای تولید‏ کننده گلابی در جهان محسوب می‏شوند که کشور چین با تولیدی بیش از 17 میلیون تن مقام اول تولید گلابی را در جهان دارد. ایران هم از نظر میزان تولید گلابی با بیش از 136 هزار‏ تن در جهان در مقام 18 قرار دارد .(FAO, 2013)

با توجه به اینکه منابع ژنتیکی در کنار آب و خاک یکی از سه نهاده پایه­ای تولید می‌باشد حفاظت و بهره­برداری موثر از آن برای افزایش و پایداری تولید از اهمیت زیادی برخوردار است. این در حالی است که حفاظت منابع ژنتیکی درختان میوه از جمله گلابی از طریق نگهداری بذر آن در سردخانه­های بانک‌های ژن میسر نیست. از طرف دیگر تهدیدات کلکسیون­های گیاهی زنده در مزرعه و عرصه‏های طبیعی با عواملی مانند آفات و بیماری‏ها، خشکی، شوری، گرما و سرمای غیر متعارف و بلایای طبیعی دیگر و همچنین تخریب رویشگاه‏ها توسط انسان موجب شده است که حفاظت ژرم‏پلاسم درختان میوه به صورت باغ­های کلکسیون روش موثر و مناسبی نباشد. علاوه بر موارد فوق، ایجاد باغ کلکسیون در مورد گیاهانی مانند گلابی مشکلات اجرائی دیگری نیز از جمله مشکلات تکثیر و ریشه‌دار کردن، بالا بودن
 هزینه­های کاشت و نگهداری، کمبود آب و تغییرات ناگهانی آب و هوا نیز دارد.

تکثیر و نگهداری گیاهان در سیستم درون شیشه­ای یا کشت بافت می‏تواند یکی از سیستم‌های بسیار ساده، کار‌آمد و اقتصادی برای تولید نهال­های یکنواخت­، عاری از بیماری و حفاظت ارقام و مواد ژنتیکی گلابی باشد. اگرچه در حال حاضر روش‌های کارآمد برای کشت بافت گلابی ایجاد شده است اما متغیر بودن نرخ رشد و تکثیر و ریشه‌دار کردن گیاهچه‌های تکثیر شده درون شیشه‌ای همچنان یکی از چالش‌های آن می‌باشد. در واقع قابلیت ریشه‌دار شدن از ژنوتیپی به ژنوتیپی فرق داشته و اختصاصی ژنوتیپ می‌باشد. بنابراین دستیابی به روش جامعی که با استفاده از آن اکثر ارقام گلابی به راحتی تکثیر و ریشه‌دار شوند و بتوان به مدت طولانی آن­ها را در سیستم کشت بافت نگهداری کرد لازمه­ی ایجاد بانک درون شیشه‌ای است. در کشت بافت و ریز­‏‌ازدیادی گلابی اکثرا از ریز­‏‏‎‌‍‏‏‌‌نمونه‏های نوک ساقه یا تک جوانه بر روی محیط­های کشت بر پایه MS
(Murashinge and Skoog, 1962) حاوی سیتوکینین BAP به طور گسترده‏ای استفاده می‏شود
 (Thakur et al., 2008). در پژوهش‌های قبلی ترکیب مناسب عناصر محیط کشت، مقادیر مناسب تنظیم کننده­های رشد و رفتارهای ارقام و ژنوتیپ‌های مختلف گلابی در محیط رشد درون شیشه­ای مورد مطالعه قرار گرفته است. در یک مطالعه برای ازدیاد درون شیشه‌ای پایه پا‌­بلند گلابی (P. calleryana)  بهترین میزان پرآوری شاخساره در محیط کشت MS حاوی 1 میلی‌گرمBAP  گزارش شده است  .(Rossi et al., 1991)در تحقیق دیگری اثر نوع و غلظت سایتوکینین 2ip و BAP همراه با پکتین بر روی پرآوری رقم کنفرانس مطالعه شد 5/0 در صد پکتین سبب افزایش تعداد و بقاء ریز شاخساره‏ها و توسعه‏ی برگی آن‌ها در ارقام گلابی مورد بررسی ‏شد
 (Nor Mohammadi et al., 2015). در مقایسه رشد سه رقم گلابی بومی شامل ژنوتیپ­های درگزی، شاه‌میوه و تاشکندی و شش رقم گلابی وارداتی شاملBartlett, Spadona, Pyrodwarf, Harrow Sweet, Harrow delight, Old home Framing del تفاوت‌های قابل توجهی بین ارقام وارداتی و بومی برای صفات طول ساقه و ریشه‏زایی مشاهده شد. رقم وارداتی Pyrodwarf دارای بیش‌ترین میزان افزایش طول ساقه و
 در­صد ریشه‏زایی بود.(Nosrati, 2010)  

تکثیر و حفاظت درون شیشه‏ای یک روش جایگزین، ارزان و مطمئن برای حفاظت منابع ژنتیکی و تولید نهال سالم درختان میوه می‏باشد (Viseur, 1987) که در چند دهه اخیر توسعه پیدا کرده است. پیشرفت بیوتکنولوژی گیاهی گزینه‏های جدیدی را برای جمع‏آوری، تکثیر و حفاظت کوتاه یا بلند مدت ذخایر ژنتیکی گیاهی با استفاده از تکنیک‏های کشت درون شیشه فراهم نموده است. پیشرفت‏های قابل توجهی برای حفاظت از گونه‏های نادر، زینتی، جنگلی و دارویی خصوصاً برای خویشاوندان وحشی گیاهان زراعی و گیاهانی که به صورت رویشی تکثیر می‏شوند بدست آمده است. حفاظت میان مدت درون شیشه‏ای با استفاده از ذخیره‏­سازی با رشد آهسته، امکان گسترش واکشت‏ها از چند ماه تا چند سال را به گونه‏ی مورد نظر می‏دهد. مزایای این نوع حفاظت عبارتند از: حفاظت تمامیت ژنتیکی ژنوتیپ‏های دگرگشن در طولانی مدت و در حجم بسیار کم، حفاظت منابع ژنتیکی گیاهانی که تکثیر رویشی دارند‏، تهیه ایزوله سالم ژرم‏پلاسم برای انتقال از مکانی به مکان دیگر، تولید نتاج زیاد از بافت‏های مختلف یک نمونه در زمان محدود، تولید گیاهان اولیه (هسته‌های بذری) عاری از ویروس می‌باشد (Moradi, 2010).

نیاز به فضای کوچک و سهولت فراهم‏ کردن شرایط مناسب موجب شده است که کشت‏های درون شیشه‏ای روش کاربردی مناسبی جهت حفظ گیاهان مادری کلکسیون‏ها نیز محسوب شوند. از این روش می‏توان برای نگهداری گیاهان زراعی در معرض خطر، گونه‏های کمیاب و گونه‏های
 غیر­‌زراعی در معرض خطر انقراض بهره گرفت (Moradi, 2010). در راستای ایجاد کلکسیون درون شیشه‌ای گلابی، دستیابی به روشی که طی آن همه ژنوتیپ‌های گلابی بومی کشور به راحتی در سیستم کشت بافت تکثیر و ریشه‌دار شوند برای حفاظت منابع ژنتیکی گلابی حائز اهمیت است. بنابراین در این تحقیق رشد، تکثیر و ریشه‌زایی ارقام بومی گلابی ایران و امکان ایجاد کلکسیون منابع ژنتیکی آن­ها در شرایط درون شیشه‌ای مورد مطالعه و مقایسه قرار گرفته است.

مواد و روش‏ها

در این تحقیق شاخه‏های نرم یکساله ده رقم منتخب گلابی بومی ایران در اواخر فروردین و اوایل اردیبهشت ماه از باغات کلکسیون گلابی ایران واقع در کرج، مشهد یا اصفهان برداشته شده و در دمای پایین (بر روی یخ) قرار داده شده و به آزمایشگاه کشت بافت بخش تحقیقات ژنتیک و بانک ژن گیاهی ملی ایران واقع در موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر در کرج منتقل گردیدند (جدول 1).

ریز نمونه‏هایی که شامل یک قلمه نرم دارای یک جوانه بودند تهیه و ضد عفونی سطحی شدند. برای این منظور ابتدا ریز­نمونه‏ها با محلول آب و صابون شستشو داده شدند و بعد از گذشت20 دقیقه، در معرض شستشو با جریان آب ملایم قرار گرفتند.

جدول 1- ارقام بومی گلابی استفاده شده برای بررسی صفات رشد و تکثیر آنها در شرایط درون شیشه­ای.

Table 1- Native pear cultivars used to study their growth and proliferation characteristics under in vitro conditions.

Good quality, susceptible to fire blight, low growth

جوانه­ها تحت شرایط استریل، ابتدا به مدت یک دقیقه در الکل 70 درصد و سپس 15 دقیقه در محلول سفید کننده تجاری با 5 درصد ماده فعال هیپو کلریت سدیم ضد عفونی سطحی گردیدند. به منظور حذف مواد ضد عفونی کننده، سه بار
آب­شویی با آب مقطر استریل در زمان مناسب نیز انجام گرفت. ریز نمونه­های ضد عفونی شده در زیر هود لامینار پس از خشک شدن بر روی کاغذ صافی استریل، بر روی محیط کشت MS هورمون‏دار استقرار یافتند. گیاهچه‏های استقرار یافته سپس در محیط کشت
QL (Quoirin & Lepoiver, 1977) تغییر ‌یافته تکثیر شدند. کشت‏های درون شیشه‌ای مستقر شده در اتاق رشد به مدت یک ماه و نیم تحت شرایط معمولی C˚24-22 و با 16 ساعت روشنائی و 8 ساعت تاریکی نگهداری شدند. در کشت‏های درون شیشه‏ای ارقام گلابی، صفات رشد شامل تعداد برگ، تعداد شاخساره و ارتفاع گیاه
 یادداشت ‌برداری گردید.

در آزمون ریشه‏زایی شاخساره‏های ریزازدیادی شده رقم‏های گلابی شاه میوه، نطنزی، سردرودی و قوسی روی محیط کشت QL تغییر ‏یافته
 (جدول 2) حاوی تنظیم کننده‏های ریشه‏زایی IBA[9] ((SIGMA با غلظت‏های 5/0، 1 و 2 میلی‏گرم بر لیتر منتقل شدند. به طوری‏که شاخساره‏ها ابتدا به مدت 7 تا 10 روز در محیط تاریکی قرار داده شده و سپس همزمان با آغاز کالوس‏های تازه و سفید رنگ در انتهای آنها، به محیط عاری از تنظیم کننده رشد IBA منتقل شدند و به مدت 35 روز در این محیط رشد یافتند. در طی این مدت صفات رشد ریشه، هفته‏ای یک بار شامل تعداد ریشه، طول ریشه و درصد ریشه‏زایی در هر شاخساره یادداشت‌برداری گردید. آزمایش‌ها در مرحله استقرار و تکثیر در قالب طرح کاملا^"تصادفی (CRD) در 4 تکرار و در مرحله ریشه‌ز‏ایی اثرات رقم و میزان تنظیم کننده رشدIBA  به صورت فاکتوریل در قالب طرح کاملاً تصادفی (CRD) با سه تکرار انجام شد. تجزیه واریانس داده‌های صفات مختلف با نرم افزار SAS
((Version 9.1 انجام شد. مقایسه میانگین­ها بر اساس آزمون دانکن در سطح احتمال خطای 5 و 1 درصد صورت گرفت. همبستگی دو به دو صفات رشد درون شیشه‌ای، به روش پیرسون بدست آمد.

نتایج و بحث

استقرار در محیط کشت

نتایج تجزیه واریانس نشان داد که اثر ارقام مختلف گلابی بر صفت تعداد برگ گیاه، روز تا القاء رشد و طول شاخساره استقرار یافته بسیار معنی‏دار (P<0.01) بود (جدول 3). نتایج مقایسه میانگین‏ نشان داد که بین ارقام مختلف گلابی در صفت روز تا القاء رشد تفاوت معنی‌دار وجود دارد القا رشد در برخی ارقام طولانی و در بعضی ارقام سریع‌تر اتفاق می‌افتند به‌طوری که بر اساس مقایسه میانگین زمان القا در ارقام مختلف، دیرترین زمان القاء رشد در رقم خوج با میانگین 75/20 روز در گروه a و زود­ترین زمان القاء رشد در ارقام نطنزی و قوسی با میانگین 75/4 روز در گروه  hحاصل شده است (شکل 1). همچنین رقم قوسی پس از گذشت 3 هفته از کشت ریز نمونه‏ها دارای بیش‏ترین میانگین تعداد برگ ( 25/4 عدد) و ارتفاع گیاه (25/9 سانتی‌متر) در گروه a نسبت به بقیه ارقام در مرحله استقرار نشان داد.

جدول 2- ترکیبات محیط کشت QL تغییر یافته

Table 2. Composition of modified QL medium

بعد از آن رقم نطنزی با تعداد 25/3 برگ، ارتفاع گیاه (5/6 سانتی‏متر) در این مرحله جایگاه دوم در گروه b را به خود اختصاص داده است. ارقام شاه میوه، تاشکندی، سبری، خوج و بیروتی با داشتن کم‌ترین تعداد برگ (25/2) در گروه آخر )گروه (C قرار داشتند (شکل 1).

به عبارت دیگر تعداد برگ در رقم قوسی در مرحله استقرار نزدیک به دو برابر بعضی از ارقام دیگر بوده است که این نتایج با گزارش وست وود (Westwood, 1993)  در انطباق است.

 
جدول 3- تجزیه واریانس صفات ارقام مختلف گلابی در مرحله استقرار.

Table 3- Analysis of variance for growth traits of pear cultivars.

همچنین کم‌ترین ارتفاع گیاه در این مرحله در رقم بیروتی (25/2 سانتی‌‏متر) در گروه  eحاصل شد. به عبارت دیگر در رقم قوسی ارتفاع گیاه تقریباً سه برابر بیشتر از رقم بیروتی در مرحله استقرار گردید. افزایش ارتفاع گیاهان در تکنیک کشت بافت دارای مزایایی می‏باشد که از جمله می‏توان به افزایش ضریب تکثیر، قوی‏تر شدن گیاهچه و استقرار مناسب آن در گلخانه اشاره کرد. بنابراین برای یک پروژه ریز­ازدیادی ارقام قوسی و نطنزی دارای ضریب تکثیر بیشتری در مقایسه با رقم بیروتی است که به تبع این موضوع هزینه ریز­ازدیادی آن نیز کاهش می‌یابد. ارقام گیاهی از نظر مرفولوژیکی و فیزیولوژیکی در پاسخ به محیط اطراف خود بسیار انعطاف پذیرند و این مسئله منجر به بروز پاسخ­های متفاوتی از سوی گیاهان خواهد شد. به نظر می‏رسد این ارقام در محیط کشت مورد استفاده نسبت به دیگر ارقام واکنش بهتری را به این صفات داشته‏اند
 (Kroff and Vanlaer, 1993).

شکل 1- مقایسه میانگین اثر ارقام مختلف گلابی بر صفات روز تا القاء رشد، تعداد برگ و ارتفاع گیاهچه‌ها بر روی محیط کشت  MSبا استفاده از آزمون دانکن در سطح احتمال 1%

Figure 1- Time to growth induction of pear leaf number on plantlet and height planlet cultivars on MS medium, compared base on Duncan multiple ranges test at p<0.01.

تکثیر درون شیشه‏ای

بر اساس نتایج تجزیه واریانس اثر ارقام مختلف گلابی بر صفات رشد گیاهچه‏های تکثیر یافته درون شیشه‎ای بسیار معنی‏دار (P<0.01) بود (جدول 4).

مقایسه میانگین ارقام مختلف گلابی نشان داد که در صفات ارتفاع گیاهچه تکثیر یافته، تعداد برگ تکثیری و تعداد شاخساره تکثیری به ترتیب ارقام قوسی (27/4) ، قوسی و نطنزی (75/3)، نطنزی (5/5) در (گروه a) دارای بیش‌ترین میزان بودند (شکل2)

جدول 4- تجزیه واریانس مربوط به صفات ارقام مختلف گلابی در مرحله تکثیر

Table 4- Variance analysis for growth traits of Micropropagated pear cultivars

در مجموع مراحل استقرار و تکثیر می‏توان به این نتیجه رسید که ارقام قوسی و نطنزی از نظر صفات تعداد برگ، ارتفاع تکثیر یافته، القاء رشد و تعداد شاخساره تشکیل شده دارای بالاترین راندمان می‏باشند و می‏توان این ارقام را در برنامه‏های تکثیری درون شیشه­ای استفاده نمود (شکل 3).

شکل 2- مقایسه میانگین اثر ارقام مختلف گلابی بر صفات ارتفاع گیاه، تعداد برگ و تعداد شاخساره مرحله تکثیری در ارقام مختلف گلابی بر روی محیط کشت  QLتغییر یافته با استفاده از آزمون دانکن در سطح احتمال 1%.

Figure 2- Mean comparisons of plant height, Number of leaves in different and number of branches in Multiplication phase Micropropagated pear cultivars on modified QL culture Medium, compared based on Duncan Multiple ranges at p<0.01.

شکل 3- مقایسه رشد و تکثیر درون شیشه‏ای ارقام گلابی بومی ایران شامل: (A) فلسطینی، (B) شاه میوه، (C) تاشکندی،
((D درگزی، (E) نطنزی،  (F)سردرودی، (G) سبری، (H) خوج، (I)قوسی، (J) بیروتی در محیط کشت QL تغییر‌یافته پس از 30 روز واکشت.

Figure 3- Comparison of in vitro growth and multiplication of Iranian pears cultivars: (A) Felestini, (B) Shahmiveh, (C) Tashkandi, (D) Dargazi, (E) Natanzi, (F) Sardroodi, (G) Sebri, (H) Khoj , (I) Ghosi, (J) Beiruti on QL modified culture medium after 30 days Subculture.

همچنین رقم سردرودی اگر­چه در مرحله استقرار با رشد کندی مواجه بود ولی در مرحله پرآوری با سازگار شدن به شرایط محیطی جدید، رشد بیشتری از خود نشان داد. تفاوت در واکنش ژنوتیپ‌ها در محیط کشت درون شیشه همانند رفتار آنها در پاسخ به محرک‌های محیط طبیعی ژنتیکی است، به طوری که توان تولید یک ژنوتیپ در محیط درون شیشه ممکن است همبستگی مستقیم با توان تولید آن در شرایط طبیعی نداشته باشد. اگر­چه رقم سردرودی با رشد کندی در محیط کشت MS مواجه بود ولی در محیط کشت  QL رشد بهتری نشان داد. این موضوع در مطالعات قبلی نیز گزارش شده است. به طور مثال رشد شاخه‏های جانبی دو رقم بارتلت و بوره بوسک در محیط کشت QL بهتر از محیط کشت MS بود و همچنین در جدا کشت‏های برگی حاصل از پرآوری شاخه بر روی محیط کشت QL شاخه‏های نابجای بیشتری نسبت به محیط کشت MS تولید شده است (Bell et al., 2009). به نظر می‏رسد این ارقام در محیط کشت QL تغییر یافته نسبت به دیگر ارقام واکنش بهتری را داشته‏اند
 (Kroff and Vanlaer, 1993). در مجموع مراحل استقرار و تکثیری می‏توان به این نتیجه رسید که ارقام قوسی و نطنزی از نظر صفات تعداد برگ، ارتفاع تکثیر یافته و تعداد شاخساره تشکیل شده در بالاترین راندمان می‏باشند و می‏توان این ارقام را براحتی با استفاده از سیستم درون شیشه‌ای تکثیر نمود .نتایج همبستگی بین صفات نشان داد
 (جدول 5) که صفت تعداد برگ استقرار یافته با صفت ارتفاع گیاه (85/0r=) همبستگی مثبت و بسیار معنی‏دار (P<0.01) دارد به عبارتی با افزایش تعداد برگ، صفت ارتفاع گیاه نیز افزایش یافته است.

جدول 5- همبستگی مراحل استقرار و تکثیر ارقام مختلف گلابی برای صفات رشد.

Table 5-The correlation among growth traits of pear cultivars on the establishment and proliferation stages.

* و ** اختلاف معنی­دار به ­ترتیب در سطح احتمال 5% و 1%.

* and ** Significant difference at 5% and significant difference at 1% level respectively.

ریشه‏زایی گیاهچه‏های تکثیر یافته درون شیشه‏ای

در بررسی اثر غلظت‏های مختلف تنظیم کننده ایندول بوتیریک اسید (IBA) بر ریشه‏زایی ارقام منتخب گلابی نتایج تجزیه واریانس نشان داد که غلظت‏های مختلف IBA (5/0،1 و 2 میلی‏گرم در لیتر) برای تمام صفات طول ریشه، تعداد ریشه و درصد ریشه‌زایی بسیار معنی‏دار بود اما اثرات متقابل غلظت هورمون و رقم بر صفت درصد ریشه‌زایی معنی‏دار نبود در حالیکه برای صفات طول ریشه و تعداد ریشه معنی‌دار بود و نشان داد که هر یک از ارقام ممکن است در یک سطح غلظت هورمون، بیش‏ترین ریشه‌زایی را داشته باشند (جدول 6).

جدول 6- تجزیه واریانس صفات ریشه‏زایی ارقام گلابی در غلظت‏های مختلف IBA.

Table 6- Analysis of variance of rooting trait in different concentrations of IBA in pear cultivars.

ns غیر معنی­دار * و ** اختلاف معنی­دار به ترتیب در سطح احتمال 5% و 1%.

Ns, * and ** indicating non-significant, significant difference at 5% and significant difference at 1% level respectively.

 نتایج مقایسه میانگین اثرات متقابل بین تیمارهای غلظت تنظیم کننده رشد و رقم بر روی صفت تعداد ریشه (جدول 7) نشان داد که هیچ­گونه ریشه‏ای در غلظت 5/0 و 2 میلی‏گرم در لیتر IBA در ارقام مشاهده نشد ولی در غلظت 1 میلی‏گرم در لیتر رقم قوسی با تعداد ریشه 33/6 بیش‌ترین و بعد از آن رقم شاه میوه با تعداد ریشه 66/3 و در پایان ارقام نطنزی و سردرودی با تعداد ریشه 2 و 66/1 قرار گرفتند. نتایج حاصل با نتایج
(Diaz-Sali et al, 1990) و همچنین
 (Nuri Nas and Read, 2003) مشابهت داشت.

جدول 7 - نتایج مقایسه میانگین اثر غلظت‏های مختلف IBA در محیط کشت بر برخی صفات ارقام گلابی

Table 7 - Results Mean comparisons of different concentrations of IBA in the medium on some trait peaer cultivars.

حروف مشترک در هر ردیف بیانگر عدم وجود اختلاف معنی­دار در آزمون دانکن می­باشد.

Common letters in each row represents is the lack of significant differences in Duncan test.

 آنها در تحقیقات خود بر روی گلابی گزارش کردند که شاخساره‏های گلابی را می‏توان با فرو ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌بردن قسمت انتهایی آنها در غلظت 1 میلی‏گرم در لیتر هورمون IBA به مدت 10 ثانیه و کشت در محیط کشت MS عاری از هورمون در مدت 20 روز ریشه‏زا کرد. این نتایج با گزارش‌های اخیر مطابقت داشت که ریشه‌زائی کامل در تمامی شاخه‌های گلابی را گزارش کردند لیکن پایه‌های گلابی در محیط کشت MS همراه با 1 میلی‌گرم در لیتر IBA از نظر صفات تعداد ریشه و طول ریشه بهترین پاسخ را نشان دادند
 (Abdollahi et al., 2014). اکسین‏ها در تشکیل و طویل شدن ریشه‏ها مؤثر هستند. مناسب‏ترین اکسین‏های ریشه‏زایی برای گلابی NAA و IBA گزارش شده است. بنابراین ریشه‏زایی با هورمون‏هایی که در جوانه‏ها و برگ‏های جوان ساخته می‏شوند و سپس به انتهای قلمه انتقال می‏یابند، افزایش می‏یابد Omidi, 2012) & .(Seyed Tabatabaei در رقم قوسی که بیش‌ترین تعداد ریشه را ایجاد نمود رشد طولی ریشه قابل توجه نبوده و کمترین رشد طولی را داشت
 (شکل 4). به نظر می‏رسد تولید زیاد ریشه در این رقم مانع از دیگر اثرات IBA از جمله افزایش طولی سلول‏ها و در نتیجه گسترش طول ریشه بوده است. در گیاهان با توجه به ژنوتیپ، سن گیاه، عوامل محیطی و نوع تغذیه اثراتIBA  تغییر می‏کند (Seyed Tabatabaei and Omidi, 2012).

شکل 4- مقایسه اثر غلظت‏های مختلف اکسین IBA رشد بر ریشه‏زایی گلابی رقم قوسی

Figure 4- Comparision of the different Auxin IBA concentrations on rooting trait in pear cultivar Ghosi.

سپاسگزاری

از مؤسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر و از ریاست محترم بخش تحقیقات ژنتیک و بانک ژن گیاهی ملی ایران جناب آقای دکتر سرخی و همچنین از جناب آقای دکتر عباسی ‌مقدم و سرکار خانم مهندس طاهری اردستانی و تمامی همکاران محترم این بخش تشکر و قدردانی می‏شود.