توصیف شرایط رویشگاهی و شناسایی ترکیبات شیمیایی اسانس درختچه مورد (مطالعه موردی: رویشگاه چم مورد در استان لرستان)

میر آزادی, زهرا; پیله ور, بابک; مشکوه السادات, محمدهادی; کرمیان, رضا

doi:10.22103/jab.2012.1167

تعداد نشریات	26
تعداد شماره‌ها	447
تعداد مقالات	4,557
تعداد مشاهده مقاله	5,380,005
تعداد دریافت فایل اصل مقاله	3,580,083

توصیف شرایط رویشگاهی و شناسایی ترکیبات شیمیایی اسانس درختچه مورد (مطالعه موردی: رویشگاه چم مورد در استان لرستان)

مجله بیوتکنولوژی کشاورزی

مقاله 6، دوره 3، شماره 2، بهمن 1390، صفحه 71-80 اصل مقاله (267.06 K)

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22103/jab.2012.1167

نویسندگان

زهرا میر آزادی؛ بابک پیله ور؛ محمدهادی مشکوه السادات؛ رضا کرمیان

چکیده

گیاهان دارویی بسیاری به صورت وحشی و طبیعی در دشت ها و دامنه کوه هاو زیست گاه های خاص خود یافت می شوند. از آنجا که این گیاهان در دنیا جهت تغذیه و درمان بیماری ها بسیار موثر و از اهمیت خاصی برخوردار می باشند، شناسایی ترکیب های موجود درآنها به خصوص گونه های بومی کشور، مورد توجه محققان و پژوهشگران این رشته قرار گرفته است. یکی از گیاهان دارویی بسیار با ارزش درختچه مورد Myrtus communis است که در مناطق خاصی از کشور ما پراکنش دارد. هدف از بررسی حاضر تعیین درصد بازده اسانس و شناسایی ترکیبات موجود در آن است. به این منظور در سال 1389 برگ های آن از منطقه چم مورد در استان لرستان جمع آوری گردید. و به وسیله دستگاه کلونجر اسانس گیری شد. برای شناسایی ترکیبات تشکیل دهنده اسانس از دستگاه کروماتوگراف گازی(GC) و کروماتوگراف گازی متصل شده به طیف سنج جرمی (GC-MS)، با مقایسه شاخص های بازداری و مطالعه طیف های جرمی استفاده گردید. در این بررسی 21 ترکیب در اسانس این گیاه شناسایی گردید که لیمونن(5/18درصد) آلفا پینن(32/13)، سینئول 1و 8 (58/10)، به ترتیب بیشترین درصد های مواد موثره اسانس را به خود اختصاص داده بودند. تفاوت های کمی و کیفی در ترکیبات اسانس این منطقه با دیگر رویشگاه های طبیعی این درختچه میتواند ناشی از تفاوت ویژگی های اکولوژیک مناطق مانند رطوبت و ارتفاع از سطح دریا و یا سایر عوامل خاکی و جغرافیایی باشد.

کلیدواژه‌ها

گیاهان دارویی؛ گیاه مورد؛ ترکیبات شیمیایی؛ چم مورد

اصل مقاله

توصیف شرایط رویشگاهی و شناسایی ترکیبات شیمیایی اسانس درختچه مورد (مطالعه موردی: رویشگاه چم مورد در استان لرستان)

زهرا میرآزادی*¹، بابک پیله ور²، محمد هادی مشکوة السادات³، رضا کرمیان⁴

¹دانشجوی کارشناسی ارشد جنگلداری، دانشگاه لرستان

²استاد یار گروه جنگلداری دانشگاه لرستان

³دانشیار گروه شیمی دانشگاه لرستان

⁴مربی پژوهشی، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی لرستان

تاریخ دریافت: 19/08/1389، تاریخ پذیرش: 08/01/1391

چکیده

کلمات کلیدی: گیاهان دارویی،گیاه مورد، ترکیبات شیمیایی ، چم مورد.

مقدمه

مصرف گیاهان برای درمان سابقه ای به قدمت عمر انسان دارد. در سال های اخیر کاربرد گیاهان دارویی با توجه به عوارض و هزینه کمتر و سازگاری بیماران به این داروها و به لحاظ اثر های جانبی شناخته شده داروهای سنتتیک افزایش یافته است. در ایران نزدیک به هشت هزار گونه گیاهی می روید که اغلب این گیاهان می توانند دارای اثرهای دارویی باشند (Zargari, 1997).

مورد درختچه همیشه سبزی است که از خانواده Myrtaceae می باشد و در مناطق مدیترانه ای می روید. مورد گیاهی معطر و خوشبو است و این به دلیل وجود غده های حاوی اسانس در برگ، میوه و گل های آن است (De Laurentis, 2005). این گیاه از گذشته به دلیل خواص ضد التهابی، ضد ویروسی، ضد عفونی کنندگی و گندزدایی بسیار مورد توجه قرار گرفته است (Messaoud et al., 2005; AidiWanes, et al., 2005). ترکیبات شیمیایی اسانس مورد در مناطق مدیترانه ای به طور گسترده مورد مطالعه قرار گرفته اند (Messaoud et al., 2005; Gardeli, et al., 2008; Bradesi et al., 1997, Chokri et al., 2006; Flamini et al., 2004). از لحاظ مشخصات ظاهری درختچه ای است با ارتفاع حداکثر 5 متر، با برگ های متقابل، ساده، پایا، نوک تیز، به رنگ سبز تیره (Yoshimora et al., 2008; AidiWanes, et al., 2009) به طول 5/1 تا 3 و به عرض 1 تا 7 سانتی متر (Mozafarian, 1996)، گل ها به صورت منفرد در طول محور برگی آرایش یافته اند. میوه ها سته، بیضوی یا مدور، و به بزرگی یک نخود و دارای طعمی گس مانند می باشند (Zargari, 1997).

گیاه دارویی مورد در ایران از پراکنش بسیار خوبی برخوردار است و در گیلان (هرزویل و منجیل)، کرمانشاه (گیلان غرب، سرآب)، خوزستان (لب سفید، کنار رودخانه کارون، ایذه، شمال غرب باران گرد)، کرمان (چهار فرسخ)، فارس (نورآباد ممسنی، کازرون، مهارلو، جهرم، فیروزآباد، میمند، بین رونیروسروستان، فسا)، هرمزگان (حاجی آباد، شمیل بالا، بخون)، بلوچستان (کوه های تفتان)، خراسان (خور)، یزد (عقدا، نارستانه)، چهارمحال بختیاری (لردگان، ارمند) و لرستان دیده می شود (Mozafarian, 1996; Zargari, 1997). پژوهش های فراوانی در کشور جنبه های گوناگون این گیاه را مورد بررسی قرار داده اند. از جمله می توان به تحقیقات Yadegarnia et al.(2006) و Owlia et al.(2007) اشاره نمود. بخش دارویی این گیاه را برگ ها تشکیل می دهند. برگ های مورد دارای 5/1 تا 2 درصد حجمی اسانس است. اسانس ها معمولا" متعلق به ترپن ها، سزکویی ترپن ها، الکلها، استرها، آلدئید ها، فنل ها، اترها، و یا پراکسید ها می باشند (Omidbaigi, 2005). در استان لرستان این گیاه به صورت توده های متراکم و انبوه در رویشگاه هایی با مساحت کم دیده می شود. متاسفانه به دلیل بهره برداری های فراوان صورت گرفته از آن این توده ها حالت بکر و طبیعی بودن خود را از دست داده اند. با توجه به ارزش دارویی فراوان اسانس حاصل از این گیاه آگاهی از ویژگی های مختلف رویشگاه های طبیعی این گونه و شناخت ترکیبات شیمیایی موجود در اسانس آن از اهمیت بالایی برخوردار است، لذا مساله اساسی در این پژوهش معرفی رویشگاه چم مورد و شناسایی و معرفی ترکیبات تشکیل دهنده اسانس برگ های این گیاه می باشد.

مواد و روشها

با استفاده از نقشه پراکنش مورد در استان لرستان رویشگاه چم مورد برای انجام نمونه برداری انتخاب گردید. منطقه ی چم مورد یکی از رویشگاه های طبیعی گونه مورد در استان است. سپس ویژگی های مختلف جغرافیایی منطقه مورد مطالعه اندازه گیری شد. طول و عرض جغرافیایی و ارتفاع از سطح دریا به وسیله سیستم مختصات یاب جهانی (GPS) در این رویشگاه اندازه گیری گردید. هم چنین به وسیله شیب سنج سونتو درصد و جهت شیب دامنه تعیین شد. این رویشگاه دارای 775979 طول جغرافیایی و 3700909 متر عرض جغرافیایی است. متوسط ارتفاع از سطح دریا در این منطقه 937 متر، درصد شیب منطقه 37 درصد، جهت اصلی شیب دامنه غربی، مساحت منطقه 27/0 هکتار و بافت خاک آن لومی می باشد.

انتخاب نمونه های گیاهی و اسانس گیری

در تیر ماه، نمونه برداری از برگ های گیاه مورد در منطقه چم مورد صورت پذیرفت (شکل 1). به دلیل وسعت کم منطقه و متراکم بودن توده مورد امکان به کارگیری روش های مختلف نمونه برداری وجود نداشت. لذا، به منظور نمونه برداری از 4 جهت جغرافیایی به اندازه 15 متر به داخل توده رفته و از اولین پایه به صورت انتخابی نمونه برداری شد و اندام های هوایی آن شامل برگ و سرشاخه جمع آوری گردید. سپس درون پاکت های کاغذی قرار داده شدند. برگ های جمع آوری شده، در شرایط مناسب به صورت طبیعی و به دور از نور خورشید به مدت ده روز خشک شدند. سپس نمونه های خشک شده به آزمایشگاه فیتوشیمی دانشگاه لرستان منتقل شدند و پس از توزین میزان 40 گرم از نمونه ها به روش تقطیر با آب به وسیله دستگاه کلونجر به مدت 3 ساعت اسانس گیری شد. اسانس حاصل پس از آبگیری در شیشه های تیره و در یخچال نگهداری شد (Askari and Sefidkon, 2004).

شکل 1- تصویری از توده مورد در رویشگاه چم مورد.

Figure 1- The picture of Myrtus communis in Cham moord site

شناسایی ترکیبات متشکله اسانس

به منظور تعیین ترکیبات موجود در اسانس حاصل از برگ های درختچه مورد از دستگاه های کروماتوگراف گازی و گروماتوگراف گازی متصل به طیف سنج جرمی GC و GC-MSاستفاده گردید(Yoshimora et al., 2008; AidiWanes, et al., 2009). بدین منظور از دستگاه GC کروماتوگراف گازی Agilent مدل N6890، مجهز به ستون HPS به طول 30 متر، قطر داخلی 250 میکرومتر و ضخامت لایه فاز ساکن برابر 25/0 میکرومتر استفاده شد.

از دستگاه GC-MS کروماتوگراف گازی 5973 متصل به طیف سنج جرمی، مجهز به ستون HPS به طول 30 متر ، قطر داخلی 250 میکرومتر و ضخامت لایه فاز ساکن برابر 25/0 میکرومتر استفاده گردید. دمای آون از 45 درجه سانتی گراد تا 250 درجه سانتی گراد با سرعت 5 درجه سانتی گراد بر دقیقه افزایش یافت و سپس به 280 درجه سانتی گراد با سرعت 20 درجه سانتی گراد بر دقیقه رسید. از گاز هلیم با انرژی یونیزاسیون 70 الکترون ولت استفاده گردید.

شناسایی طیف ها به کمک محاسبه شاخص بازداری کواتس و همچنین بررسی طیف های جرمی انجام شد. درصد نسبی هر کدام از ترکیب های تشکیل دهنده با توجه به سطح زیر منحنی آن در طیف کروماتوگرام بدست آمد (Davies, 1998).

نتایج و بحث

پس از اتمام عملیات اسانس گیری، درصد بازده اسانس حاصله به کمک فرمول زیر تعیین گردید (Azarnivand et al., 2010).

100× (وزن خشک گیاه/وزن اسانس) =درصد بازده اسانس

بازده وزنی اسانس به دست آمده از برگ های مورد 88/4 درصد محاسبه شد. همچنین اسانس به دست آمده به دستگاه GC تزریق شد تا درصد ترکیب های تشکیل دهنده آن معلوم شود. اسانس با استفاده از دستگاه GC/MS نیز آنالیز شد تا نوع ترکیب های تشکیل دهنده آن مشخص شود. بیست و یک ترکیب ( 57/90) درصد از اسانس این منطقه شناسایی شد. همانطور که در جدول 1 ذکر شده است، سینئول 8 و 1 ( 18 درصد)، لینالول (6/10 درصد)، لینالیل استات (6/4 درصد) و آلفا ترپینولن (1/3درصد) بالاترین درصد ها را در میان ترکیبات اسانس به خود اختصاص دادند. در پژوهشی Christos نشان دادند که ترکیبات عمده اسانس مورد را سینئول 8 و 1 (6/29 درصد) و آلفا پینن (7/24 درصد)، تشکیل می دهند در بررسی دیگر ، Tubereso et al. (2006) نشان دادند که عمده ترین ترکیبات اسانس مورد آلفا پینن(30 درصد)، سینئول 8و1 (8/28 درصد) و لیمونن (5/17 درصد) می باشند. از طرف دیگر، در نتایج Christos et al. (2010) ترکیب میرتنیل استات نیز به عنوان یک ترکیب اصلی به میزان 6/10 درصد حضور داشت که در ترکیبات موجود در اسانس برگ های منطقه چم مورد وجود نداشت. نکته جالب توجه دیگر در این بررسی اختلاف میان درصد ترکیبات اصلی با درصد مقادیر آنها در سایر بررسی های انجام گرفته است. آلفا پینن دارای اثرات ضد التهاب، ضد ویروس، باکتری کش، آرام بخش و شل کننده ماهیچه ها و عصب ها می باشد. سینئول 8و1 نیز ترکیبی است با اثرات ضد آلرژی، آرام بخش، پیشگیری کننده از التهاب گلو، ضد سرفه، محرک ایجاد صفرا در کبد و کاهش دهنده فشار خون است.

در نتایج Aidiwannes et al.(2008)، Yadegarnia et al. (2006)،Tubereso et al. (2008) و Rasooli et al. (2002) آلفا پینن درصد بیشتری را نسبت به لیمونن دارد در صورتی که در نتایج تحقیق حاضر لیمونن از میان ترکیبات اسانس مورد با 5/18 درصد بیشترین مقدار را به خود اختصاص داده است. تحقیقات مختلف نشان می دهد که شرایط رویشگاهی بر کمیت و کیفیت اسانس گیاهان معطر تاثیر می گذارد (Dehghan et al., 2010). رشد و عملکرد گیاهان در اکوسیستم ها، تحت تاثیر عوامل مختلفی نظیر نوع گونه، اقلیم منطقه، نوع خاک، ارتفاع از سطح دریا و موقعیت جغرافیایی قرار دارد. هر یک از این عوامل می توانند تاثیر به سزایی بر کمیت و کیفیت محصول گیاهان داشته باشند. هر چند تولید متابولیت های ثانویه تحت کنترل ژن ها هستند، ولی میزان تولید آنها به طور قابل توجهی تحت تاثیر شرایط محیطی قرار می گیرد که از جمله مهم ترین این عوامل خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک و عناصر غذایی کم مصرف و پرمصرف هستند (Sharifi et al., 2006). لذا، پیشنهاد می شود با توجه به کاربرد فراوان این گیاه در صنایع دارویی، آرایشی و بهداشتی به شرایط اکولوژیکی و رویشگاهی این گونه نیز توجه بیشتری مبذول گردد. در شکل 2 کروماتوگرام حاصل از آنالیز اسانس مورد مشاهده می گردد.

شکل 2- کروماتوگرام اسانس درختچه مورد در رویشگاه جنگلی چم مورد.

Figure 2- Chromatograms of Myrtus communis oils in Cham moord.

جدول 1- ترکیبات شناسایی شده موجود در اسانس مورد در منطقه چم مورد.

Table1. Detected essential oil composition of the Myrtus communis in Cham moord.

ردیف Row	نوع ترکیب Volatile compound	شاخص بازداری Retention index	درصد موجود در اسانس % Composition
1	Benzo thiophene	628	1/43
2	Tricyclene	924	0/31
3	α-pinene	935	13/32
4	Camphene	947	3/67
5	Sabinen	970	0/22
6	Beta myrcene	983	0/29
7	α- Terpinen	1013	5/85
8	Limonen	1025	18/5
9	1,8-Cineol	1027	10/58
10	Trans-Beta- Ocimen	1045	0/3
11	-Terpineneγ	1057	0/34
12	α-Terpinolene	1070	6/58
13	3-Methyl	1186	1/9
14	Trans- geraniol	1243	0/23
15	Linalyl acetate	1257	8/63
16	Hexadecanoic acid	1366	2/67
17	2-Hydroxycineol	1387	0/25
18	Caryo phyllene	1414	0/67
19	α-Humulene	1449	1/17
20	2,6 Octadien	1800	0/79
21	Hexadecanoic acid	1880	1/94

منابع

Aidiwannes W, Mohamodi B, Marzouk B (2005). Variation in essential oil and fatty asid composition during myrtus communis var italica fruit maturation. Food Chemistry 112: 621-626.

Aidiwannes W, Mohamodi. B, Marzouk B (2009). GC comparative Analysis of Leaf Essential oils from two Myrtle varieties at different phonological stage. Chromatographia 69:145-150.

Askari F, Sefidkon F (2004). Essential oil composition of Melissa officinalis L. Iranian Journal of medicinal and Aromatic plants Reseach 20: 229-237 (In Farsi).

Azarnivand H, Ghavam Arabani M, Sefidkon F, Tavili A (2010). The effect of ecological haracteristic on quality and quantity of the essential oils of Achillea millefolium L. subsp. Iranian Journal of medicinal and Aromatic plants Reseach 20: 229-237 (In Farsi).

Bradesi P, Tomi F, Casanova J, Bernardini AF (1997). Chemical composition of myrtle leaf essential oil from Corsica. Journal of Essential Oil Research 9: 283-288.

Chokri M, Alibi M, Boussaid M (2006). Genetic diversity and structyre of wild Tunisian myrtus communis (myrtaceae) population. Genetic Resoursces and Crop Evolution 53: 407-417.

Christos N, Dimanto H, Lazari M (2010). Decomposition process in the Mediterranean region. Chemical compounds and essential oil degradation from Myrtus communis. International Biodeterioration and Biodegradation 20: 1-7.

Davies NW (1998). Gas chromatographic retention index of monoterpenes and sesquiterpenes on methyl and carbowax 20 M phases on methyl and chromatography. International Biodeterioration and Biodegradation 503: 1-24.

De laurentis N, Rosato A, Callo Leone L, Milillo MA (2005). Chemical composition and antimicrobial activity of myrtus communis. Revista italiana Eppos 39: 3-8.

Dehghan Z, Sefidkon F, Bakhshi khaniki GH, Kalvandi R (2010). Effect of some ecological factors on essential oil content and composition of Ziziphora clinopodioides Lam. Subsp. Rigida(Boiss). Iranian Journal of medicinal and Aromatic plants Reseach 26: 23-31.

Flamini G, Luigicion P, Morelli S, Maccioni R (2004). Phytochemical typologies in some population of Myrtus communis L. on caprione promontory (East ligurio, Italy). Food Chemistry 85: 599-604.

Gardeli C, Papageorgiou V, Mallouchos A, Theodo K, Komaitis M (2008). Essential oil composition of pistacia palestina Boiss. Journal of Agriculture and Food chemistry 52:572-576.

Messaoud C, Zaouali Y, Ben Saleh A, Khoudja ML, Boussaid M (2005). Myrtus communis in Tunisia variability of the essential oil composition in natural population. Flavour and Fragrance Journal 20: 577-582

Mozaffarian V.A (1996). Dictinary of Iranian plant names. Farhang moaser , Tehran, Iran, 547 pp.

Omid baigi R ( 2005). Production and Processing of medicinal plants. Tehran university. 283 pp.

Owlia P, Saderi H, Aghaee H, Yaraee R, and Zayeri F (2007). The effect of Myrtus communis L. essential oil on treatment of Herpes simple infection in animal model. Iranian Journal of medicinal and Aromatic plants Reseach 2: 157-165.

Pereira P, Joae Cebola M and Bernardo M G ( 2009). Evoulution of the yields and composition of essential oil from Portugal myrtle through the vegetative cyrcle. Molecules 14:3094-3105.

Rasooli I, Moosavi MI, Rezaie MB, Jaimand K (2002). Biochemical activities of Iranian mentha piperital and myrtus communis oil. Agricultural Scientific Technology 4: 127-133 (In Farsi).

Sharifi Ashourabadi E, Ardakani MR, Paknejhad F, Habibi D, Adraki M ( 2006). Effect of solid nitrogen application on biological yield, essential oil percentage and essential oil yield of balm under greenhouse condition. proceeding of 18^thworld congress of soil science Philadelphia ,Pennsylvania .USA.9-15,147

Tubereso C, Berra A, Cabras P (2008). Effect of different technological processes on the chemical composition of myrtle alcoholic extracts food Research Technology 226:801-80.

Yadegarnia D, Gachkar L, Rezaei MB, Taghizadeh M, Aliporeastaneh SH, Rasooli I (2006). Biochemical activity of Iranian Mentha piperita L. and Myrtus communis L. essential oils. Phytochemistry 67:1249-1255.

Yoshimora M, Amakura Y, Tokuhara M, Yoshida T (2008). Polyphenolic compounds isolated from the leaves of myrtus communis. Natural Medicine Note. 62: 362-368.

Zargari A (1997). Medicinal plant. Tehran, Iran, pp130 (In Farsi).

Site quality and Essential oil composition of Myrtus Communis L. (case study: Cham moord site in Lorestan province)

Mirazadi Z.^1*, Pilehvar B.², Meshkat Alsadat M.H.³, Karamian R.⁴

¹ MSc. Student, College of Agriculture, Forestry Department, Lorestan University, Khoramabad, Iran.

² Assisstant Professor of Forestry Department, Lorestan University, Khoramabad, Iran.

³ Associate Professor, Qom Tech. University, Iran.

⁴MSc student of Agriculture and Natural Resource Research Center. Lorestan Province, Iran.

Abstract

There are many medicinal plants that could be found in fields, hill sides, and specific natural habitats. Since, medicinal plants have important roles for their uses as food sources and as disease treatments in the world, researchers attempt to identified essential oil compositions of these plants. Myrtus communis is one of the most valuable medicinal plants that widely extended in Iran. This study aimed to determine essential oil yield and composition, extracted from the Myrtus communis leaves. The leaves of Myrtus communis were collected from Cham Moord area in Lorestan province in 1389. Essential oils were extracted by hydrodistillation and essential oil components were identified by GC and GC/MS.Based on results, 21 different components in the essential oils were identified that limonene (18.5), α pinen(13.32) and cineol 1,8 (10.58) had the most essential oil yield, respectively.

Keywords: Medicinal plants, Myrtus communis, Chemical composition, Cham moord.

* نویسنده مسئول: زهرا میر آزادی تلفن: 09169799298 Email:Z_mirazadi@yahoo.com

مراجع